„Zaśpiewajmy kolędę Jezusowi dziś.” Kolędy mają to do siebie, że śpiewają je nawet ci, którzy na co dzień mają opory przed popisami wokalnymi. Śpiewamy je przy wigilijnym stole, w kościele, w czasie wizyt duszpasterskich, ale nucimy je także w czasie wykonywania obowiązków domowych.  Mówi się, że polskie kolędy należą do najpiękniejszych na świecie i jest w tym stwierdzeniu na pewno wiele prawdy, jeśli wziąć po uwagę głęboką treść teologiczną, jaką wiele z nich zawiera, jak i ich różnorodność. Adam Mickiewicz w wykładach z literatury słowiańskiej mówił: "Nie wiem, czy jaki inny kraj może się pochlubić zbiorem podobnym do tego, który posiada Polska... (…) Trudno by znaleźć w jakiejkolwiek innej poezji wyrażenia tak czyste, o takiej słodyczy i takiej delikatności"[1]. Wśród popularnych kolęd znajdziemy zarówno skoczną melodię ludową (np. „Dzisiaj w Betlejem”), poloneza (np. „Bóg się rodzi”) jak i kołysankę (np. „Lulajże Jezuniu”). Warto przyjrzeć się bliżej naszym kolędom, aby jeszcze bardziej docenić ich piękno, a nade wszystko nie śpiewać ich bezwiednie i machinalnie.

Samo słowo „kolęda” pochodzi od łacińskiego „calendae”, oznaczającego pierwszy dzień miesiąca. Pierwszy stycznia, dzień, który rozpoczynał nowy rok, związany był z wręczaniem sobie podarków i stąd do języka prasłowiańskiego  przeniknęło to słowo w nieco tylko zmienionej formie „kolada”, a oznaczało właśnie podarek noworoczny, w szerszym znaczeniu odwiedzanie domów z życzeniami noworocznymi, które przybrały formę pieśni. Początkowo miały charakter pogański ale za sprawą Kościoła zostały zastąpione pieśniami religijnymi[2]. Dopiero w XVI wieku „kolęda” zyskała nowe znaczenie: „pieśni o narodzeniu Chrystusa”[3], według legendy twórcą pierwszej kolędy miał być św. Franciszek[4]. Wczesne polskie pieśni bożonarodzeniowe to tłumaczenia utworów łacińskich i czeskich, jak np. piętnastowieczna pieśń „Chrystus się nam narodził” („Christus, Christus natus est”):

W literaturze wyróżniamy kolędy literackie, tworzone przez poetów, księży i kaznodziejów, a zawierające po wielokroć elementy narodowe i patriotyczne; pastorałki, wesołe pieśni o tematyce pasterskiej, z licznymi wątkami świeckimi i wyrażeniami gwarowymi; kolędy ludowe, czerpiące z tradycji ustnej i kolędy noworoczne, zawierające życzenia.[7] Złotym wiekiem kolęd była epoka baroku, z której pochodzi większość śpiewanych dziś pieśni, np. „Przybieżeli do Betlejem”. Wielu autorów (przede wszystkim księża i zakonnicy), szczególnie tych starszych kolęd pozostało anonimowych, jednak co najmniej kilku jest nam znanych z nazwiska, jak na przykład Teofil Lenartowicz, twórca „Mizernej cichy” i „Lulajże Jezuniu”, Piotr Skarga, którego dziełem jest „W żłobie leży”, czy najbardziej znany Franciszek Karpiński, spod pióra którego wyszedł utwór „Bóg się rodzi”. Poświęcimy nieco więcej uwagi tej ostatniej z wymienionych pieśni a także najbardziej  znanej na świecie, przetłumaczonej na ponad 300 języków „Cichej nocy”.

Już pierwsze dwie przytoczone strofy dowodzą kunsztu całego utworu. W kolędzie elementem najbardziej przykuwającym uwagę są paradoksy z pierwszej strofy, które zanikają w dalszych częściach pieśni, zaczerpnięte średniowiecznej poezji religijnej i prozy świeckiej. Nieskończony ma granice, Król nad wiekami jest śmiertelny, moc truchleje – za wszystkimi tymi oksymoronami kryje się jedna prawda – że dzieje się coś niezwykłego: Wszechmocny Bóg przyjmuje ciało człowieka i w takiej postaci daje się człowiekowi poznać. Refrenem kolędy jest wers z Ewangelii świętego Jana w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (J 1, 14). To, że w następujących wersach rzadziej występują paradoksy podkreśla bezbronność Bożego Dziecięcia[8]. Cała kolęda jest więc dokładną ilustracją słów „a Słowo (= Przedwieczn, Wszechmocny Bóg) stało się Ciałem (= bezbronnym małym dzieckiem)”.

Na koniec krótko o tej niepolskiej, choć tak popularnej także w naszych kościołach „Cichej nocy”. Tekst kolędy zawdzięczamy Josefowi Mohrowi, przebywającemu w 1818 roku w Oberndorfie obok Salzburga. W wigilię tegoż roku przedstawił on wiersz Franzowi Gruberowi z prośbą o napisanie muzyki[9]. I tak powstała najbardziej znana na świecie pieśń bożonarodzeniowa. Można powiedzieć, że pełni funkcję ekumeniczną, ponieważ jest popularna zarówno wśród katolików jak i protestantów.

Cicha noc, święta noc!
Narodzony Boży Syn,
Pan wielkiego majestatu
niesie dziś całemu światu
odkupienie win,
odkupienie win.

Źródła:

Justyna Deoniziak za Marią Koc z wkładu z cyklu „Bożonarodzeniowe obrzędy i zwyczaje” http://www.gazetasokolowska.pl/content/view/136/29/ (23.12.2010).

Roman  Mazurkiewicz  ”Z dziejów polskiej kolędy”  http://www.staropolska.pl/barok/opracowania/koledy.html (23.12.2010).

ks. Antoni Reginek „Perła wśród polskich kolęd” http://liturgia.wiara.pl/doc/419514.Perla-wsrod-polskich-koled (23.12.2010).

na podstawie http://www.stillenacht.info/pl/cicha-noc/powstanie.asp (23.12.2010)

http://pl.wikisource.org/wiki/Chrystus,_Chrystus_nam_si%C4%99_narodzi%C5%82 (23.12.2010).

http://la.wikisource.org/wiki/Christus,_Christus_natus_est (23.12.2010).

[1] za Romanem  Mazurkiewiczem  ”Z dziejów polskiej kolędy”  http://www.staropolska.pl/barok/opracowania/koledy.html (23.12.2010).

[2] Roman  Mazurkiewicz  ”Z dziejów polskiej kolędy”  http://www.staropolska.pl/barok/opracowania/koledy.html (23.12.2010).

[3] Ibid.

[4] Justyna Deoniziak za Marią Koc z wkładu z cyklu „Bożonarodzeniowe obrzędy i zwyczaje” http://www.gazetasokolowska.pl/content/view/136/29/ (23.12.2010).

[5] http://pl.wikisource.org/wiki/Chrystus,_Chrystus_nam_si%C4%99_narodzi%C5%82 (23.12.2010).

[6] http://la.wikisource.org/wiki/Christus,_Christus_natus_est (23.12.2010).

[7] na podstawie Justyna Deoniziak za Marią Koc z wkładu z cyklu „Bożonarodzeniowe obrzędy i zwyczaje”

[8] na podstawie ks. Antoni Reginek „Perła wśród polskich kolęd” http://liturgia.wiara.pl/doc/419514.Perla-wsrod-polskich-koled (23.12.2010).

[9] na podstawie http://www.stillenacht.info/pl/cicha-noc/powstanie.asp (23.12.2010)